154 BỆNH SÁN LÁ DẠ CỎ

154   BỆNH SÁN LÁ DẠ CỎ
(Paramphistomatidosis)
Bệnh sán lá dạ cỏ do nhiều   loài sán lá ký sinh ở dạ cỏ gây ra. Trước đây, người ta
chưa xác định rõ tác hại của sán lá dạ cỏ ở gia súc nhai lại. Song những năm gần đây,
với những nghiên cứu sâu hơn, các nhà khoa học đã chứng minh được rằng, sán lá dạ
cỏ ký sinh phổ biến và gây n hiều tác hại đối với vật chủ. Vì vậy, hiện nay bệnh sán lá
dạ cỏ được chú ý bởi vai trò gây bệnh đặc biệt nghiêm trọng của sán non và tỷ lệ chết
cao ở gia súc bị bệnh.
1. ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC CỦA SÁN LÁ DẠ CỎ
1.1 Vị trí của sán lá dạ cỏ trong hệ thống phân loại động vật học
Sán lá dạ cỏ nằm trong lớp sán lá (Trematoda  Rudolphi, 1808) thuộc ngành sán dẹp
(Platheminrhes  Schneider, 18731. Năm 1754, Daubenton đã phát hiện sán lá dạ cỏ  đầu tiên
nhưng chưa định được loài. Sau đó, Falk (1782) đã phân loại sán lá  dạ cỏ dựa vào vị trí ký
sinh. Năm 1790, Schrank và Zeder đều tìm ra một loài sán lá trong dạ cỏ  hươu và đặt tên
là  Fasciola cervi  và  Festucaria cervi.  Năm 1890, Rudolphi đổi tên thành giống
Ampllistoma.
Fischoeder   (1901   -  1904) đã phân loại nhiều loài mới  , thay tên giống
Amphistoma Rudolphi, 1890 thành giống Paramphistomum, các loài thuộc giống này
được xếp vào họ Paramphistomatidae.
Theo Skrjabin và cs (1977), Nguyễn Thị Lê và cs (1996), vị trí của những sán lá
dạ cỏ ký sinh ở gia súc nhai lại Việt Na m trong hệ thống phân loại động vật học như
sau:
Ngành Plathelminthes Schneider, 1873
Phân ngành  Platodes Leuckart, 1854
Lớp Trematoda Rudolphi, 1808
Phân lớp Prosostomadidea Skrjabin và Guschanskaja, 1962
Bộ Paramphistomatida Szidat, 1936
Phân bộ Paramphistomatata Skrjabin et Schulz, 1937
Họ Paramph istomatidae Fischoeder, 1901
Phân họ Paramphistomatinae Fischoeder, 1901
Giống Paramphistomum Fischoeder, 1901
Loài Paramphistomum cervi (Zeder, 1970)
Loài  Paramphistomum epiclittum   (Fischoeder,    1904)
155   Loài Paramphistomum gotoi (Fukui, 1922)
Loài Paramphistomum gracile (Fischoeder, 1901)
Loài Paramphistomum ichikawai (Fukui, 1922) Loài
Paramphistomum liorchis (Fukui, 1922) Giống
Gigantocotyle Nasmark, 1937
Loài Gigantocotyle bathycotyl (Fischoeder, 1901)
Loài  Gigantocotyle siamense  (Stiles et Goldberger,
1910)
Giống  Calicophoron Namark, 1937
Loài Calicophoron calicophorum (Fischoeder, 1901)
Loài Calicophoron cauliorchis (Stiles et Goldberger,
1910)
Loài Calicophoron ijimai (Fuk ui, 1922)
Loài   Calicophoron microbothrioides  (Price et
Mcintosh, 1944)
Loài Calicophoron papillosum (Stiles et Goldberger,
1910)
Giống Ceylonocotyle Namark, 1937
Loài Ceylonocotyle scoliocoelium (Fischoeder, 1901 )
Loài  Ceytonocotyle dicranocoelill m  (Fischoeder,
1901)
Loài Ceylonocotyle dinniki (Eduarko, 1982)
Giống  Cotylophoron Stiles et Goldberger, 1910
Loài  Cotylophoron cotylophorum  (Fischoeder, 1901)
Loài  Cotylophoron indicum (Stiles et Goldberger,
1910)
Giống Explanatum Namark, 1937
L oài  Exptanatum explanatum  (Creplin, 1847) Họ
Gastrodiscidae, Stiles và Goldberger, 1910 Giống
Homalogaster Poirier, 1882
Loài  Homalogasterpaloniae  (Poirier, 1882)
Giống Gastrodiscoides Leiper, 1913
156   Loài Gastrodiscoides hominis (Leiper, 1913)
Họ Gastrothylacidae Stiles và Goldberger, 1910
Phân họ  Gastrothylacinae  Stiles và Goldberger, 1910
Giống Gastrothylax Poirier, 1883
Giống  Carmyerius  Stiles và Goldberger, 1910
Giống Fischoederius Stiles và Goldberger, 1910
1 2. Hình thái và cấu tạo của s án lá dạ cỏ
Các sán lá thuộc phân bộ Paramphistomatata gồm những sán lá có thân hình khối
chói, màu đỏ hồng, đặc biệt có giác bụng rất lớn ở cuối thân sán, 2 nhánh ruột  phát triển
mạnh và kéo dài đến cuối thân, bịt kín ở cuối. Sán có hai tinh hoàn xếp phía  trước buồng
trứng hoặc có khi ở sau buồng trứng. Sán lá dạ cỏ lưỡng tính, thụ tinh chéo và tự thụ
tinh.
Theo Nguyễn Thị Lê và cs (1996), Phan Lục (1997), trên bề mặt cơ thể sán lá dạ  cỏ
thường có gai phân bố ở phần trước cơ thể, ở mặt bụng gai nhiều hơn   và lớn hơn. Hệ tiêu
hoá, bài tiết, thần kinh và hệ sinh dục của sán lá dạ cỏ có những đặc điểm sau:  Cơ quan tiêu
hoá bắt đầu từ lỗ miệng ở đáy giác miệng, hầu, thực quản, ruột. Cặn thức  ăn được thải ra
ngoài qua lỗ miệng.
Cơ quan bài tiết cấu tạo kiểu nguyên đơn thận, gồm 2 ống chạy dọc cơ thể và nối  với
nhau tạo thành túi bài tiết chính mở ra ở mút sau cơ thể, mỗi ống bài tiết có nhiều  nhánh
nhỏ, tận cùng có tế bào ngọn lửa thực hiện chức năng bài tiết.
Hệ thần kinh gồm vòng thần kinh hầu nằm ở phía trước cơ thể, từ đó có các dây thần
kinh chạy dọc về mút t rước và mút sau cơ thể, nố i vớ i nhau bở i các cầu nối  ngang.
Hệ sinh dục rất phát triển, chiếm phần lớn cơ thể, có cấu tạo phức tạp, có bộ  phận sinh
dục đực và cái trên mỗi cá thể.
Về cấu trúc vi hình  thái của sán lá dạ cỏ, trước năm 1980 chưa có tác giả nào
nghiên cứu Eduardo S. L. (1983) đã công bố kết quả nghiên cứu về hình thái và cấu tạo
giác miệng, hầu, thực quản, gai sinh dục và bề mặt biểu bì của sán lá dạ cỏ dưới  kính
hiển vi điện tử: bề mặt biểu bì, trên miệng, phía trong giác bụng và hầu của sán lá  dạ cỏ có
hàng trăm mấu lồi (gai thịt) có tác dụng hỗ trợ sán lá dạ cỏ bám và lấy dinh  dưỡng. Theo
Eduardo S. L., cấu trúc vi hình thái của giác bụng, miệng, số lượng và sự phân bố gai thịt là
cơ s ở bổ sung cho việc phân loại sán lá dạ cỏ.
157   1.3. Thành phần loài sán lá dạ cỏ ở gia súc nhai lại
Sán lá dạ cỏ ký sinh ở động vật nhai lại gồm nhiều loài thuộc lớp  Trematoda
Rudo lp h i, 1808. Tron g c ác sá n lá ký s inh ở loà i  nha i lạ i, c ác sá n lá thuộ c họ
Paramphistomatidae được coi là quan trọng nhất vì số lượng lớn và vai trò gây bệnh  của
chúng (Phan Lục, 1997).
Theo Trịnh Văn Th ịn h (1963), có 7 lo à i sán lá ký sin h ở dạ cỏ thuộc họ
Para mph istomat idae: Pa ra mphisto mu m cerv i, Ceylonocotyle orthocoeliu m,
Cotylophoron cotylophoron, Gastrothylax c ru menifer, Fischoederius elongatus, F.
cobboldi, Carmyerius spatiosus.
Điều tra thành phần loài sán lá dạ cỏ ký sinh ở gia súc nhai lại Việt Nam, Drozdz
J.và Malczewski A. (1967)  đã phát hiện ra 8 giống gồm 23 loài ký sinh ở trâu, bò, dê,
cừu.
Nguyễn Thị Lê và cs (1996) đã xác đ ịnh, ngoài các giống, loài mà các tác giả  trên
phát hiện, gia súc nhai lại ở nước ta còn nhiễ m thê m 2 g iống:  Explanatum  Nasmark,
1937 và Homalogaster Poirier, 1882 với 13 loài mới.
Theo kết quả nghiên cứu của Phan Lục và cs (1999), có 11 loài sán lá dạ cỏ ký  sinh
ở trâu, bò các tỉnh miền Bắc Việt Na m.
158   159   1.4. Vật chủ trung  gian và vật chủ cuối cùng
1. 4.1. Vật chủ trung gian của các loại sán lá dạ cỏ
Dịch tễ học bệnh sán lá dạ cỏ phụ thuộc vào sự hiện diện của ốc  -  vật chủ trung
gian, lượng mưa, hệ thống hồ, ao, kênh, mương và nhiệt độ thích hợp (l0  -  30
0
C). các
loài ốc   vật chủ trung gian có thể có mặt thường xuyên hoặc tạm thời, chúng có thể
sống ở điều kiện khô hạn trong nhiều tháng và lại thải  Cercaria  trong các điều kiện
sống thích hợp.
Vật chủ trung gian của sán lá dạ cỏ gồm nhiều loài ốc nước ngọt:  Planorbis
compress, P. planorbis, P. contortus, Buhnus contortus, B. forskali, Sermyla
tornatella...
Theo Phan Lục và Trần Ngọc Thắng (1999), có 3 loài ốc nước ngọt là vật chủ
trung gian của sán lá dạ cỏ ở một số tỉnh miền Bắc Việt Na m:  Bithynia fllcllsiana,
Gyraulus convexiusculus và Polypylis hemisphaerula.
1.4.2. Vật chủ cuối cùng của sán lá dạ cỏ
Vật chủ cuối cùng của sán lá dạ cỏ là gia súc nhai lại: trâu, bò, dê, cừu. Ngoài ra,  một
số động vật hoang dã cũng nhiễm sán lá dạ cỏ.
Loài nhai lại nhiễ m sán lá dạ cỏ do ăn phải  Adolescaria  bám trên cây cỏ thuỷ
sinh, hoặc uống nước có Adolescaria lơ lửng trong nước.
1.5. Vòng đời sinh học của sán lá dạ cỏ
Hầu hết các tác giả thống nhất rằng, vòng đời của sán lá dạ cỏ tương tự vòng đời  của
sán lá  gan.
Sán trưởng thành đẻ trứng, trứng theo phân được thải ra ngoài bãi chăn, rơi vào
môi trường nước. âu trùng  Miracidium  nở ra từ trứng và xâm nhập ốc  -  vật chủ trung
gian, phát triển thành  Sporocyst, Redia  và  Cercaria. Ce/-caria  thoát khỏi ốc, bám vào
cây cỏ thuỷ sinh và hoá thành nang ấu  (Adolescaria).  Khi động vật nhai lại ăn phải cây
cỏ có Adolescaria, ấu trùng thoát khỏi nang, di chuyển đến dạ cỏ phát triển thành
160   trưởng thành. Vật chủ cuối cùng của sán lá dạ cỏ là trâu, bò, dê, cừu, cá c động vật
hoang dã có dạ dày bốn túi.
Trong các sán lá dạ cỏ, loài  Paramphistomum cervi  được nhiều tác giả nghiên  cứu
nhất (Looss, 1896; Szidat, 1936; Odening và cs, 1979; Sey O., 1982...). Vòng đời  của  P.
cervi,  theo Sey O. (1982) gồm các giai đoạn sau:
-  Giai đoạn tiền ký sinh:
Trứng của  P. cervi  có màu vàng xám hoặc tro nhạt, hình trứng. Ở nhiệt độ 27
0
C
trong 4  -  5 ngày đầu trứng không có sự thay đổi rõ rệt mặc dù phôi vẫn phát triển.
Ngày thứ 5  -  6, noãn bào xuất hiện, ngày thứ 7 hai lớp tế bào biểu mô hợp lại, tế bào
ngọn lửa bắt đầu hoạt động cùng với sự phát triển của phôi, noãn bào giảm dần và thay
thế bằng hai không bào lớn. Ngày thứ 8, kích thước phôi đạt 110  -  145 μm và chuẩn bị
nở ra. Ở nhiệt độ cố định 27
0
C,  Miracidium  thường nở vào ngà y thứ 8 và tiếp tục phát
triển ở 2 - 4 ngày sau.
Miracidium nở ra có hình thoi, bơi lội tự do, toàn thân có lông mao, kích thước
thường dài 125 -  200 μm, rộng 40 -  58 μm, phía cuối đầu có ống noãn tự do hình roi. Bên
trong Miracidiltm có tuyến đỉnh, tuyế n xâm nhập, hệ thần kinh, ống bài tiết, tổ chức phôi
bào tương tự các Miracidium của sán lá dạ cỏ khác.
Tuổi thọ của Miracidium trong nước, ở nhiệt độ phòng, là 10  -  12 giờ, song chỉ có
khả năng cảm nhiễm vào ốc - vật chủ trung gian ở 4 giờ đầu sau khi nở  ra.
-  Giai đoạn ấu trùng ở trong ốc - vật chủ trung gian
Sau khi xâ m nhập vật chủ trung gian,  Miracidium  chui sâu vào tổ chức của ốc,
mất một số bộ phận bên trong (gai nhú, tuyến đỉnh, tuyến xâm nhập), vỡ các bóng phôi
thành các tế bào phôi riêng rẽ.  Sporocyst  tăng về kích thước, ngày thứ 4 đã dài 160  -170 μm, rộng 140  -  150 μm, phát triển hoàn thiện sau 10  -  15 ngày. Các  Sporocyst
trưởng thành nằm dọc theo ống tiêu hoá của ốc và được bao bọc một lớp vỏ mỏng
trong suốt. Trong  Sporocyst  có một cặp tế  bào ngọn lửa. Sau đó  Sporocyst  sinh sản vô
tính cho nhiều  Redia.
Các  Redia  đầu tiên thoát ra vào ngày thứ 13  -  15 sau gây nhiễm, kích thước
Redia non dài 150  -  230 μm và rộng 75  -  180 μm. Khi kích thước các  Redia đạt đến độ dài
700  -  1.100 μm và rộng 200  -  250 μm thì chúng đã có miệng, hầu, thực quản, ruột  chưa
phân thành hai nhánh. Hệ bài tiết có 3 cặp tế bào ngọn lửa. Các  Redia  trưởng thành bắt
đầu giải phóng Cercaria.
Cercaria  được hình thành sau khi ốc nhiễm  Miracidium  30  -  37 ngày, dài 250  -370 μm , có 1 đuôi dài 100  -  120 μm. Có thể thấy mắt của  Cercaria  khi còn nằm trong
Redia.  Từ 44  -  55 ngày  Cercaria  bắt đầu trưởng thành, bơi nhanh, màu nâu sẫm, dài
300  -  340 μm, rộng 200  -  325 μm; đuôi dài 400  -  500 μm, rộng 65  -  75 μm; có giác
bám, hầu, thực quản, ruột, túi bài tiết, tế bào ngọn lửa, hệ thần kinh và hệ sinh dục
161   nguyên thuỷ. Sau khi thoát khỏi ốc,  Cercaria bơi trong nước, bám vào cây cỏ, tiết chất nhầy
bao quanh cơ thể, hình thành Adolescaria hình cầu, đường kính 180 - 250 μm. Ở nhiệt độ 4
- 8
0
C, Adolescaria tồn tại ở ngoại cảnh được tối đa là 2  - 3 tháng.
-  Giai đoạn phát triển trong vật chủ cuối cùng
Nikitin (1968) đã gây nhiễm  Adolescaria  cho hoẵng 7 tháng tuổi, xét nghiệm
phân thấy trứng sán lá dạ cỏ xuất hiện đầu tiên ở ngày thứ 85, tỷ lệ gây nhiễm đạt
42,3%. Glu zman (1969), Klesov và cs (1973), Kraneburg (1978) cho biết, quá trình  hoàn
thành vòng đời ở bò là 96  -   130 ngày, tuổi thọ của sán lá dạ cỏ  P. cervi  ở bò là 4  năm.
Theo Astemenko (1969), Bách (1978), thời gian hoàn thàn h vòng đời của  P. cervi  ở
cừu là 96  -  107 ngày (Olser O. W., 1986).
162   163   2. DỊCH TỄ HỌC B ỆNH SÁN LÁ DẠ CỎ
Dịch tễ học của bệnh sán lá dạ cỏ liên quan chặt chẽ đến những yếu tố gắn với sự tồn
tại và phát triển của ốc -  vật chủ trung gian.
Mùa vụ được xác định bởi yếu tố thời tiết, khí hậu đặc trưng. Mùa mưa là mùa
mà ốc nước ngọt có điều kiện thuận lợi để sống, sinh sản và phát tán. Và vì vậy, tỷ lệ
gia súc nhai lại nhiễm sán lá dạ cỏ trong mùa mưa cũng cao hơn so với mùa khô.
Yếu tố vùng, hay kiểu địa hình thường gắn liền với các đặc điểm sinh thái riêng, là
một trong những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến tình hình nhiễm sán lá dạ cỏ của gia súc
nhai lại. Thực chất, các kiểu địa hình khác nhau thường thể hiện những điều  kiện sinh
thái khác nhau, thuận lợi hay không thuận lợi cho sự sống của các sinh vật. Thông thường
thì vùng đồng bằng gia súc nhai lại nhiễm sán lá dạ cỏ nhiều hơn khu  vực trung du  và
miền núi.
Tuổi của gia súc nhai lại cũng được coi là một yếu tố liên quan đến tình hình cảm
nhiễm sán lá dạ cỏ. Người ta đã xác định rằng, gia súc nhai lại tuổi càng cao thì tỷ lệ  và
cường độ nhiễm sán lá dạ cỏ càng tăng lên. Điều này có thể được giải  thích, do sán lá dạ cỏ
có thời gian sống trong vật chủ cuối cùng dài, do gia súc nhai lại có nhiều thời  gian tiếp xúc
với môi trường có  Adolescaria tồn tại, do cơ thể gia súc nhai lại không  có miễn dịch đặc
hiệu với sán lá dạ cỏ hoặc có nhưng không rõ ràng ...
Theo Rolfe và cs (1991), dịch tễ học bệnh sán lá dạ cỏ còn liên quan tới những  yếu
tố khác như: công tác quản lý gia súc nhai lại, thói quen chăn thả trâu bò ở những nơi có
nước, tiềm năng sinh học của các loài ốc và tập tính của chúng...
Sahay và cs  (1989) cho biết, tỷ lệ nhiễm sán lá dạ cỏ ở trâu bò của tỉnh Bihar (Ấn  Độ)
là 49,53%. Theo Szmidt và cs (1991), bò nuôi ở Pháp nhiễm sán lá dạ cỏ 20%, trong khi
bò của Italia nhiễm 17%, bò Thổ Nhĩ Kỳ nhiễm 15%.
Theo Lương Tố Thu và cs (1997), kiể m tra trâu bò dưới 6 tháng tuổi chưa thấy  sán
lá dạ cỏ, tỷ lệ nhiễm ở 6  -  12 tháng là 53,05%, 13  -  18 tháng là 100%; 19  -  36  tháng là
88,9%, trên 36 tháng là 92,3%.
Phan Lục và Trần Ngọc Thắng (1999) cho thấy, trâu bò ở một số huyện phụ cận
Hà Nội nhiễm sán lá dạ cỏ là 71,05%, Quảng Ninh là 86,7%, Tuyên Quang là 40,6%.
Tỷ lệ nhiễm sán lá dạ cỏ ở đàn bò nuôi tại miền Trung khác nhau giữa các vùng: đồng
bằng (79,4%), ven biển (60,6%), cao nguyên (54,4%) (Lê Đức Quyết và cs (1999)).
3. BỆNH LÝ VÀ LÂM SÀNG B ỆNH SÁN LÁ DẠ CỎ Ở GIA SÚC NHAI LẠI
3.1. Bệnh lý của bệnh sán lá dạ cỏ
Bệnh gây ra do những nang ấu  (Adolescaria)  theo nhức ăn, nước uống vào đường
tiêu hoá vật chủ. Đến tá tràng, lớp vỏ của nang ấu bị dịch ruột phân huỷ, sán non được
giải phóng và bắt đầu g ây bệnh. Nhờ giác bám khoẻ ở mặt bụng, ấu trùng bám và thâm
164   nhập sâu vào trong vào vách ruột. Niêm mạc ruột bị giác bám gây tổn thương, hoại tử,
bong ra, tạo cơ hội tốt cho vi khuẩn xâm nhập gây viêm ruột và chảy máu. Vì thế gia  súc
sất bỏ ăn, ỉa chảy, mất nước nghiêm trọng và dễ dẫn đến chết. Độc tố do sán tiết ra  gây
sưng, loét, xuất huyết, thâ m nh iễ m tế bào, v iê m từng đá m, ứ đọng mật, thuỷ  thững,
thiếu máu. Nếu con vật còn sống thì triệu chứng lâ m sàng kéo dài trong vài tuần, gây
tổn thất lớn về kinh tế.
Tuy nhiên, cho đến tận thời gian gần đây, nhiều nhà ký sinh trùng học vẫn cho
rằng, những sán lá thuộc họ  Paramphistomatidae  không gây bệnh hoặc ít gây bệnh.
Quan điểm này tồn tại trong một thời gian khá dài và phổ biến đến nỗi những kết quả
nghiên cứu đầu t iên về bệnh lý bệnh sán lá dạ cỏ của Sim son (1926), No ller và
Schmida (1928), Le Rour (1930) đã bị người khác nghi ngờ. Nguyên nhân dẫn đến
nghi ngờ này là do người ta thấy những tổn thương không đáng kể ở dạ cỏ do sán lá dạ
cỏ trưởng   thành gây ra (Boray và cs, 1984). Chỉ trong một vài thập kỷ gần đây, người
ta mới nói đến vai trò gây bệnh đặc biệt nghiêm trọng của sán non và tỷ lệ chết cao ở
gia súc bệnh.
Trường hợp gia súc non lần đầu tiên dầu tiên bị nhiễm nặng, ấu trùng xâm nhập  vào
ruột non gây tổn thương cơ giới nghiêm trọng.
Va i trò gây bệnh của sán lá dạ cỏ trưởng thành thường không rõ rệt, khả năng
tiêu hoá kém cũng có thể thấy ở gia súc nhưng chỉ là những biểu hiện mờ nhạt. Riêng
loài  Gigantocotyle explanatum  trưởng thành khi ở ống mật có thể gây tổn thương và
xơ gan.
3.2. Triệu chứng lâm sàng
Thể cấp tính gây ra do sán non di hành trong cơ thể. Đường di hành của các loài  sán
lá dạ cỏ chưa được xác định, song có thể thấy chúng ở tá tràng, ruột non, ruột già,  các túi
dạ  dày, trong xoang bụng, trong gan và túi mật.... Triệu chứng lâm sàng thấy  chủ yếu ở
bộ máy tiêu hoá.
Trước hết, con vật ủ rũ, mệt mỏi, ăn ké m, rồi đi tháo nặng, sau đó lại chuyển
sang táo bón, niêm mạc nhợt nhạt. Vài ngày sau thuỷ thông xuất hiện ở yếm  và vùng
xương ức, lông xù, dễ rụng, đi tả ngày càng nhiều, phân có chất nhầy lẫn máu, mùi
thối khắm. Khi cảm nhiễm nặng, súc vật chết sau 4  -  10 ngày kể từ khi phát bệnh, tỷ lệ
chết cao ở gia súc non. Thể bệnh cấp tính thường kéo dài 5  -  10 ngày ở dê, c ừu, 2  -  3
tuần ở trâu, bò.
165   Thể mãn tính gây nên bởi sán lá dạ cỏ trưởng thành. Nếu số lượng sán ít, con vật
hoàn toàn bình thường và không có triệu chứng lâm sàng. Nếu số lượng sán lá dạ cỏ
trưởng thành rất nhiều, có thể gây ra một chứng rối loạn tiêu hoá nhẹ, rồi lại khỏi, đôi khi
lại rối loạn tiêu hoá. Tình trạng này kéo dài có thể làm súc vật gầy dần.
3.3. Bệnh tích do sán lá dạ cỏ gây ra
Xác chết gầy còm, niêm mạc nhợt nhạt, có những vết loét nông ở môi, mũi, dạ cỏ
có nh iều sán lá. Trong xoang bụng có dịch nhầy màu hồng sáng, đôi khi có sán non.
Niêm mạc dạ cỏ, dạ múi khế, tá tràng và ruột bị viêm cataz hay xuất huyết. Trong dịch
rỉ viêm có nhiều sán non, có khi thấy sán non ở dưới niêm mạc tá tràng, dạ múi khế, dạ
cỏ  và cả hệ thống lâm ba ở ruột. Niêm mạc ruột dễ bong ra, có khi bị sùi lên do tác
động của giác bám. Tuỳ theo giai đoạn bệnh mà trong vách ruột có thâm nhiễm tế bào
(chủ yếu và bạch cầu ái toan), xuất huyết và những biến đổi hoại tử. Tuyến ruột bị biến
đổi, đôi khi bị phá huỷ rất nặng. Mạch máu và mạch lâm ba giãn ra. Thành dạ múi khế
và tá tràng bị phù. Màng dưới niêm mạc và tương mạc có sự thẩm xuất, hạch lâm ba
ruột có những biến đổi thoái hoá.
Bệnh tích đại thể và vi thể do sán lá dạ cỏ gây ra còn thấy rõ ở nhiều cơ quan, tổ
chức khác của cơ thể (ruột non, gan và ống dẫn mật....)
166   Ở thể mãn tính, nơi sán bám, niêm mạc dạ cỏ, dạ múi khế và tá tràng bị thoái hoá
và thẩm xuất tế bào, túi mật to ra, mật màu vàng nhạt.  Trong dịch mật thường có sán.
Gan xung huyết, lách khô và cứng. Tim giãn to, vách tâm nhĩ có tế bào thâm nhiễm, cơ
tim nhão.
4. CHẨN ĐOÁN B ỆNH SÁN LÁ DẠ CỎ
Để chẩn đoán bệnh sán lá dạ cỏ, có thể kết hợp giữa các phương pháp: chẩn đoán  lâm
sàng, chẩn đoán phòng thí nghiệm và mổ khám.
4.1. Chẩn đoán lâm sàng:
Chẩn đoán lâm sàng căn cứ vào các triệu chứng chủ yếu của súc vật bệnh. Tuy
nhiên, các triệu chứng này thường không đặc trưng cho riêng bệnh sán lá dạ cỏ. Vì vậy,
cần làm các xét nghiệm phòng thí n ghiệm.
4.2. Các phƣơng pháp chẩn đoán phòng thí nghiệm
Các phương pháp thường dùng là:
-  Phương pháp lắng cặn trứng giun sán Benedek (1943) (phương pháp gạn rửa sa
lắng): Nguyên lý của phương pháp này là dùng nước để tách trứng số lượng dạ cỏ ra  khỏi
phân, tỷ trọng của trứng lớn hơn tỷ trọng của nước nên t rứng sán lá sẽ lắng  xuống.
Phương pháp lọc lắc cải tiến của Norman Anderson:
Lấy 5 ga m phân cho vào lọ nhựa dung tích 100  -  150 ml, đổ đầy nước sạch,
khuấy tan phân, đậy nắp có lưới (mắt lưới có kích t hước 0,05 mm). Sau đó lật úp
miệng lọ, vừa lắc vừa hứng nước cuốn theo trứng sán vào cốc thuỷ tinh, để lắng 15  phút,
tiếp tục dội rửa 3 lần, lần cuối g iữ lạ i 15 ml có cặn phân và trứng . Dùng  micropipet
đặt nhẹ vào đáy cốc, hút 0,1 ml cặn lắng, nhỏ từng giọ t lên phiến kính,  hoặc hút 1 ml
nhỏ vào 2 buồng của buồng đếm Mc. Master, soi dưới kính hiển vi để  tìm và đếm số
lượng trứng sán.
Cường độ nhiễm sán lá dạ cỏ được tính bằng số trứng sán lá dạ cỏ trong 1 gam
phân theo công thức sau:
167   4.3. Phƣơng pháp mổ khám sán lá dạ cỏ
Áp dụng phương pháp mổ khám toàn diện cơ quan tiêu hoá của Skrjabin K. I.
(1982)
Sau khi tách hệ tiêu hoá, tuần hoàn, hô hấp, bài tiết và sinh dục, quan sát kỹ lồng
ngực và xoang bụng để tìm sán non. Sau đó, mổ khám dọc theo ống tiêu hoá, thu thập sán
lá dạ cỏ ở chất chứa, thu thập sán bám ở niêm mạc dạ cỏ, các túi dạ dày khác, ruột  non, ruột
già, gan và túi mật.
Bảo quản sán đã thu thập được trong cồn 700, là m tiêu bản sán lá cố định trên
phiến kính, nhuộm Carmine. Định  loại sán lá dạ cỏ theo khoá định loại của Nguyễn  Thị
Lê (1996) căn cứ vào hình thái, cấu tạo của sán lá dạ cỏ.
5. PHÒNG TRỊ B ỆNH SÁN LÁ DẠ CỎ
5.1. Dùng thuốc tẩy sán lá dạ cỏ
Nguyên tắc chung trong điều trị bệnh sán lá là tìm ra những loại thuốc mới, có   khả
năng tẩy nhiều loài sán lá cùng một lúc, đồng thời tác dụng cả với sán non và sán  trưởng
thành, hạn chế được khả năng kháng thuốc của chúng.
Các hoá dược đã được sử dụng tẩy sán lá dạ cỏ gồm:
- Oxyclozanide: liều 10 - 15 mg/kgTT, cho uống.
Oxyclozanide là một trong số ít các thuốc có hiệu lực với sán lá dạ cỏ non và rất  tốt
cho tẩy sán lá gan.
Rolfe và Boray (1993) khi sử dụng kết hợp Oxyclozanide liều 18,7 mg/kgTT và
Levamisole liều 0,4 mg/kgTT đã làm giảm số lượng sán lá ở dạ cỏ 56,5  -  98,1%, ở d ạ  múi
khế 50  -  92,2% và ở ruột non là 61 -  96,1%. áp dụng 2 liều điều trị cách nhau 3 ngày, các
tác giả cho biết: tỷ lệ hiệu lực đạt 99 -  100%.
Hexachlorophene: liều 20 mg/kgTT, cho uống một liều đơn cũng có tác dụng tẩy
sán lá dạ cỏ, song có thể có phản   ứng phụ ở hệ thần kinh (Ro lfe và Boray , 1993)
Niclosamide: liều 160 mg/kgTT, dùng 1 lần hoặc 2 lần, cách nhau 3 ngày, đạt hiệu lực
khá cao. Thuốc không có biểu hiện độc ở gia súc được dùng thuốc (Rolfe và Boray,
1993)
-  Benzimidazole : liều 10 mg/kgTT,  cho uống. Thuốc có tác dụng tôtt trong tẩy sán
lá dạ cỏ.
Ở Việt Nam, Lương Tố Thu và cs (1999), đã nghiên cứu so sánh hiệu lực của các
thuốc tẩy sán lá dạ cỏ và cho biết, thuốc Okazan (Oxyclozanide) liều 10 mg/kgTT có
tác dụng tẩy sán lá dạ cỏ nhưng tỷ  lệ sạch sán chỉ đạt 30,23%. Khi kết hợp thuốc
168   Okazan liều 10 mg/kgTT với Levamisole liều 7,5 mg/kgTT thì hiệu lực sạch sán tăng
đến 62,5%. Thuốc Fasinex liều 10 mg/kgTT hoàn toàn không có tác dụng tẩy sán lá dạ
cỏ. Thuốc Closantel và Vermitan  có hiệu lực tẩy sán lá dạ cỏ rất thấp (23 - 28,57%).
Phan Lục và cs (1999) đã so sánh hiệu lực của thuốc Dovenix và Okazan thấy,
dùng Dovenix liều 10 mg/kgTT đạt hiệu lực tẩy sán lá gan cho bò là 100% , nhưng
không tẩy được sán lá dạ cỏ. Okazan liều 12,5  mg/kgTT có hiệu lực tẩy sạch sán lá gan
là 92,6% nhưng tẩy sạch sán lá dạ cỏ chỉ đạt 35,71%.
Trần Ngọc Thắng (2004) đã báo cáo kết quả thử nghiệm thuốc Benzimidazole
liều 10 mg/kgTT tẩy sán lá dạ cỏ cho trâu bò, hiệu lực tẩy sạch đạt 92,3% ở trâu và
96, 9% ở bò. Theo tác g iả, sử dụng hỗn hợp thuốc Oka zan (liều 15 mg/ kgTT) và
Leva misole (liều 8 mg/kgTT) có hiệu lực tẩy sạch sán lá dạ cỏ là 79,3% ở trâu và
78,1% ở bò.
5.2. Phòng bệnh
Theo các nhà khoa học, để phòng bệnh sán lá dạ cỏ cho gia súc nhai lại, cần áp dụng
biện pháp phòng trừ tổng hợp bao gồm: định kỳ tẩy sán lá dạ cỏ cho gia súc nhai  lại, ủ
phân diệt trứng sán lá dạ cỏ, diệt ký chủ trung gian, tăng cường chăm sóc nuôi  dưỡng gia
súc để nâng cao sức đề kháng.
- Tẩy sán lá dạ cỏ cho gia súc nhai lại
Gia súc nhai lại nhiễ m sán lá dạ cỏ với tỷ lệ cao, phổ biến ở các vùng, nhiễm
quanh năm và ở mọi lứa tuổi. Do đó, phải định kỳ tẩy sán lá dạ cỏ cho gia súc nhai lại  ở các
lứa tuổi
Theo Trần Ngọc Thắng (2004), trâu, bò cái sinh sản và bê, nghé làm giống cần
tẩy sán lá dạ cỏ 2 lần/năm (tháng 4  -  5 và tháng 10  -   1l), trâu, bò thịt tẩy 1 lần/năm vào
tháng 11  -12. Đặc b iệt, kh i trâu , bò ỉa chảy kéo dài, kiể m tra phân thấy có 50
trứng/gam phân cần dùng thuốc tẩy ngay. Tác giả cũng khuyến cáo rằng, nên d ùng
Benzimidazole liều 10 mg/kgTT hoặc hỗn hợp Okazan  -  Levamisole liều cao (Okazan:
15 mg/kgTT, Levamisole: 8 mg/kgTT) để tẩy sán lá dạ định kỳ cho trâu, bò.
- Diệt trứng sán lá dạ cỏ trong phân bằng phương pháp ủ nhiệt sinh học.
Để hạn chế trứng sán lá dạ cỏ phát tán ra môi trường, các trang trại và các hộ  chăn
nuôi gia súc nhai lại cần có hố ủ phân trong khu vực chuồng nuôi. Trộn phân với  tro bếp, lá
xanh, vôi bột rồi ủ trong hố có thể tích lớn (trên 1 m
3
), trên bề mặt trát bùn  dầy tối thiểu 5
cm để đảm bảo sự sinh nhiệt trong hố ủ. Có thể ủ nổi trên mặt đất, song  dung tích đống ủ
phải đủ lớn (đáy đống ủ có đường kính tối thiểu là 1,5 m, đống ủ hình chóp, cao tối
thiểu 1 m).
- Diệt vật chủ trung gian của sán lá dạ cỏ
Thiết kế hệ thống tưới tiêu hợp  lý nhằm đảm bảo đồng cỏ luôn khô ráo, san lấp
vũng nước để các loài ốc không có điều kiện tồn tại và phát triển. Trên những cánh
169   đồng có ruộng nước, có thể nuôi vịt, ngan, ngỗng và thả cá để diệt ốc  - vật chủ trung gian
của sán lá dạ cỏ.
-  Tăng  cường biện pháp quản lý chăn thả, vệ sinh chuồng trại và chăm sóc nuôi
dưỡng gia súc nhai lại.
Những trang trại chăn nuôi gia súc nhai lại ở các địa phương có bãi chăn rộng cần
áp dụng biện pháp chăn thả luân phiên.
Các hộ chăn nuôi phải được tuyên truy ền, tập huấn kiến thức về bệnh sán lá dạ cỏ để
lựa chọn và biết cách áp dụng biện pháp phòng bệnh phù hợp.
Tăng cường vệ sinh chuồng trại, chú ý khẩu phần và chế độ dinh dưỡng cho gia
súc nhai lại, đặc biệt là trong thời kỳ mang thai, động dục và cho con   bú nhằm nâng
cao sức đề kháng của chúng với bệnh ký sinh trùng nói chung và bệnh sán lá dạ cỏ nói
riêng.